Het opkomstpercentage ligt tijdens de gemeenteraadsverkiezingen aanzienlijk lager dan bij de nationale verkiezingen. Waar kan dat verschil aan liggen? En vormt dit een bedreiging voor de democratie? Ik sprak met prof. dr. Joop van Holsteijn, neerlandicus en politicoloog die zich specialiseerde in het stemgedrag van kiezers.

Dit jaar was het opnieuw raak: de opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen was laag. In het hele land bracht gemiddeld 55 procent hun stem uit. Dat is een stuk lager dan bij de Tweede Kamerverkiezingen in maart 2017, waar 82 procent op kwam dagen.

De dalende opkomstcijfers bij de raadsverkiezingen baren zorgen. Een lage opkomst wordt soms zelfs gezien als een bedreiging voor de democratie. Deze angst kunnen we proeven in dit artikel van De Volkskrant uit 2014. Daarin vertellen verschillende politicologen en deskundigen over de implicaties:

“Als niemand komt, is dat het einde van de democratie.” – Jacques Thomassen emeritus hoogleraar Politieke Wetenschappen

“Het huidige systeem holt de democratie uit.” – Peter van der Heiden onderzoeker bij het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis

“Ook na een lage opkomst kan beleid worden gevoerd. Wel komen het draagvlak en de legitimiteit van de gemeenteraad in het gedrang.” – Gerrit Voerman directeur Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen

“Het gaat niet goed met de democratie. Er is sprake van een representatiecrisis; opkomstcijfers zijn een van de symptomen daarvan.” – René Cuperus, cultuurhistoricus en Volkskrant-columnist

De geïnterviewden uit het bovenstaande artikel zijn het er over eens: een lage participatie is slecht voor de democratie. Ondertussen zet de landelijke daling in opkomst voort:

Waar zou de daling aan kunnen liggen? En is dit echt een bedreiging voor de democratie? We vragen het aan de Leidse politicoloog prof. dr. Joop van Holsteijn. Jarenlang bestudeerde hij het stemgedrag van kiezers, en promoveerde op dit onderwerp in 1994 met zijn proefschrift:  “Het woord is aan de kiezer. Een beschouwing over verkiezingen en stemgedrag aan de hand van open vragen.” 

Hoe zou u het grote verschil tussen de opkomstpercentages op landelijk- en lokaal niveau kunnen verklaren? De opkomst was 82% procent op landelijk niveau (2017), en 57% bij de vorige gemeenteraadsverkiezingen in Leiden (2014).

“Kiezers wegen het belang van een verkiezingen mee als zij moeten besluiten wel of niet te gaan stemmen. Verkiezingen voor de Tweede Kamer worden het belangrijkste geacht: het is nu eenmaal in Den Haag dat de politiek bedreven wordt, aldus grof geschetst de perceptie van veel burgers. De gemeente doet er in de ogen van velen minder toe – de provincie en het Europese Parlement nóg minder. En mede om die reden zien we een verschil in opkomst: de Tweede Kamer wordt door velen van groter politiek en beleidsmatig gewicht geacht dan de gemeenteraad. Voor de Kamer is het dan de moeite waard om te gaan stemmen, voor de raad volgens velen wat minder.”

We zien al jaren dat het opkomstpercentage bij gemeenteraadsverkiezingen aan het dalen is. Dit daalt ook bij de landelijke verkiezingen – maar minder sterk. Hoe zou u dit verschil in daling (landelijk-lokaal) kunnen verklaren?

“De landelijke trend is redelijk stabiel en was heel licht dalend, met in 2017 een erg verrassend hoge opkomst – waarvoor wij politicologen nog lang geen sluitende verklaring. Bij raadsverkiezingen zien we een neergaande trend, die overigens minder dramatisch is dan soms wordt verondersteld; en overigens heb ik me, net als velen, in 2017 laten verrassen door de opkomst, en durf ik nu niet uit te sluiten dat de opkomst vandaag hoger zal blijken te zijn dan vier jaar geleden. Ik ben zeker na 2017 heel voorzichtig als het gaat om te spreken van bijna wetmatige opkomsttrends, ook bij raadsverkiezingen.”

Het lijkt erop dat mensen nogal onverschillig zijn over de gemeenteraadsverkiezingen. Waar komt deze onverschilligheid vandaan?

“Niet gaan stemmen kan het resultaat zijn van vele factoren. Onverschilligheid is er mogelijk één van, maar naast vele andere en mogelijk niet als belangrijkste. Van groter belang is het idee dat er bij raadsverkiezingen nu eenmaal wat minder op het spel staat, en dat er (in veel steden althans) niet zo heel veel te kiezen is, zeker als na de verkiezingen in de betreffende gemeente een breed college wordt gevormd waarin zo goed als alle grotere partijen zijn opgenomen. Er moet voor kiezers in termen van belangwekkende vraagstukken en in termen van uiteenlopende posities die vervolgens in beleid worden omgezet iets te kiezen zijn, en dat is op gemeenteniveau veel minder evident dan veelal landelijk het geval is.”

Bij de vorige gemeenteraadsverkiezingen in Leiden (2014) bedroeg het opkomstpercentage slechts 57%, dat betekent dat bijna de helft van de Leidenaren hun stem niet lieten horen. Welke gevolgen heeft dat voor lokale staat van de democratie? 

“Tja, is het glas half vol of half leeg. De meeste mensen die mochten stemmen deden dat ook, slechts een minderheid deed dat niet. Zo kun je het ook zien, natuurlijk. Wat dat zegt over de staat van de democratie is lastig te zeggen, eerst en vooral omdat die staat van de democratie uit enorm veel aspecten bestaat, die ook nog eens niet alle met het electorale proces van doen hebben.”

Maar wat zijn de gevolgen voor de lokale volksvertegenwoordiging? Aangezien de kans groot is dat de minderheid beter vertegenwoordigd wordt in het lokale bestuur door de lage opkomst. Hogeropgeleiden gaan bijvoorbeeld vaker stemmen dan laagopgeleiden. Kan de lage opkomst dan niet tot een verkeerde afspiegeling leiden in de raad t.o.v. de burgers?

“Het is een klassiek vraagstuk: dienen vertegenwoordigers of vertegenwoordigden in alle opzichten op elkaar te lijken of niet? Is descriptieve representatie van het grootste belang, of gaat het om inhoudelijke representatie? Of leidt een vertekening in de eerste vorm ook vanzelf tot vertekening in de tweede vorm? Als dat laatste zo is, dan kan het inderdaad een probleem zijn als de gemeenteraad (of elk ander vertegenwoordigend orgaan) eenzijdig of disproportioneel is samengesteld. Concreet: als alle vertegenwoordigers hoog zijn opgeleid, zijn dan de belangen en wensen van burgers met een lagere opleiding wel voldoende in beeld en komen die voldoende aan bod? Onderzoek wijst erop dat het probleem niet overdreven mag worden – een hoog opgeleid iemand kan prima opkomen voor iemand met een lage opleiding, zoals de politieke geschiedenis natuurlijk laat zien – maar dat er wel degelijk een risico is in een vertekening van de preferenties en belangen bij een, op welk punt ook, te eenzijdige samenstelling van een vertegenwoordigend orgaan.”

De gemeenteraadsverkiezingen spelen in de ogen van burgers een minder cruciale rol dan de nationale verkiezingen. Als lokale verkiezingen in de ogen van de burger een grote impact hadden zouden we ook een hogere opkomst verwachten, zoals bij de Tweede Kamerverkiezingen. Volgens Holstijn is er een simpele verklaring: er staat bij lokale verkiezingen minder op het spel, en er valt minder te kiezen – in de ogen van de kiezer.

Uit de woorden van Holsteijn kan opgemaakt worden dat het moeilijk blijft om aan de hand van cijfers harde conclusies te trekken over nadelige gevolgen voor de democratie. Holstijn erkent dat de lage opkomst een nadelige invloed kan hebben op de volksvertegenwoordiging. De gemeenteraad is mogelijk geen goede representatie voor de burgers wanneer de opkomst laag is. Mogelijk dus. Dat is niet definitief. De huidige opkomst lijdt niet noodzakelijkerwijs tot een democratisch tekort.