Een automobilist in Leiden viel op 3 april achter het stuur in slaap en kwam in de struiken van de Plesmanlaan tot stilstand. De bestuurder van het voertuig raakte gelukkig niet gewond, maar verkeersongelukken door vermoeidheid komen vaak voor. Hier zijn vier dingen die je moet weten om niet dezelfde fout te maken.

Veel mensen kennen het gevoel: je rijdt op de weg, vermoeid na een lange dag en je oogleden worden zwaarder. Langzaamaan verslapt je aandacht en vervolgens schrik je op. ‘Pfffff, toch maar even wat koffie kopen bij het tankstation verderop.’ Volgens meerdere onderzoeken door het SWOV, de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid, is bij 10-15 procent van de dodelijke ongevallen vermoeidheid een belangrijke factor geweest. Het gaat dan om door de politie geregistreerde ongevallen waarbij volgens deze registratie geen alcohol in het spel is. 

Wat is vermoeidheid en wat kan je eraan doen?

In het verleden keek men vooral naar hoe zwaar bepaald werk was en hoe lang iemand het deed zonder pauzes tussendoor. Ook nu wordt dat nog als een belangrijke oorzaak gezien, maar uit onderzoek blijken er ook andere, minstens zo belangrijke, factoren de mate van vermoeidheid te bepalen.

Zorg ervoor dat je genoeg slaapt

De belangrijkste is slaaptekort, dit kan chronisch of acuut zijn. Een chronisch slaaptekort is het gevolg van te weinig slaap over een lange periode. Gemiddeld genomen heeft de mens 8 uur slaap per 24 uur cyclus nodig. Als dit voor langere tijd niet wordt gehaald ontstaat een slaapschuld die zich over de tijd opbouwt. Hoe groter de slaapschuld, hoe groter de vermoeidheid en de neiging te gaan slapen. Daarnaast is de kwaliteit van de slaap van groot belang. Wanneer er regelmatig interrupties optreden in de slaap leidt dit, net als te weinig slaap, tot het ontstaan van een chronisch slaaptekort.

Naast een chronisch, langzaam opgebouwd slaaptekort kan er ook sprake zijn van een acuut slaaptekort. Een acuut slaaptekort is ook het gevolg van te weinig slaap en treedt al op na één erg slechte nachtrust. Wanneer iemand te weinig is geslapen in de afgelopen 24 uur heeft die persoon een partieel acuut slaaptekort. Bij een volledig acuut slaaptekort is heeft iemand de afgelopen 24 uur helemaal niet geslapen.

Slaap op de juiste momenten

Vermoeidheid of slaperigheid kan ook ontstaan zonder dat er sprake is van een slaaptekort. In dat geval is de vermoeidheid meestal het gevolg van het bioritme. Het bioritme van de mens zorgt ervoor dat het lichaam op bepaalde tijden van de dag een grotere behoefte heeft aan slaap dan op andere tijden. Dit is het meest en het langst het geval vroeg in de ochtend, zo tussen middernacht en 6 uur ‘s ochtends.  Zo’n 12 uur later, tussen 2 en 4 uur in de middag is er ook een natuurlijke slaapperiode. Op die momenten bestaat er een natuurlijke neiging om te slapen en als daar niet aan toe kan worden gegeven ontstaat een gevoel van slaperigheid.

Zorg voor een gezonde levensstijl en neem pauze’s na twee uur rijden

Er zijn veel factoren die de mate van vermoeidheid bij een persoon bepalen. Leeftijd, lichamelijke conditie, het gebruik van alcohol, drugs en/of medicijnen, externe factoren zoals temperatuur, lawaai, vibraties, en ook de ervaring die iemand met een taak heeft beïnvloeden vermoeidheid. Verveling, bijvoorbeeld omdat men lange tijd in zijn eentje op een saaie weg rijdt, veroorzaakt op zichzelf geen vermoeidheid of slaperigheid, maar kan er wel voor zorgen dat de gevolgen ervan zich eerder manifesteren. Tenslotte speelt de factor stress een rol bij het ontstaan van vermoeidheidsverschijnselen. Stress wordt gevoeld als werkdruk en, alhoewel het op de korte termijn vermoeidheid voorkomt, zorgt het op de lange termijn juist voor een sterker gevoel van vermoeidheid.

Wat zijn de gevolgen van vermoeidheid?

Vermoeidheid leidt tot minder alertheid, je ziet fietsers bijvoorbeeld minder snel. Het leidt tot langere reactietijden, je begint dus later dan gebruikelijk te remmen voor ander verkeer.  Verder krijgen mensen geheugenproblemen, ze vergeten dus verkeersregels. Verder zorgt vermoeidheid ook voor slechtere motorische coördinatie, dus het rijden van vermoeide personen in het algemeen wordt dus slechter. Daarnaast heeft vermoeidheid ook effect op de iemands stemming. De motivatie om een taak uit te voeren vermindert, de communicatie en interactie met andere weggebruikers wordt minder en men is eerder geïrriteerd en agressiever.

Volgens een enquête onder automobilisten is 55 procent wel eens erg moe geweest tijdens het rijden het afgelopen jaar. Een kwart van alle automobilisten was wel eens zo moe dat het moeite kostte om hun ogen open te houden en 4 procent was wel eens achter het stuur in slaap gevallen. Chauffeurs lijken dus – in ieder geval in retrospect – zich bewust te zijn dat ze vermoeid waren en dat vermoeid rijden gevaarlijk is. 20 procent van de automobilisten gaf aan dat er in het verleden jaar momenten waren dat ze niet hadden moeten doorrijden of achter het stuur hadden moeten zitten terwijl ze dat wel deden. De belangrijkste redenen waren dat ze naar huis wilden of moesten, er geen passagiers waren die het rijden over konden nemen en het geloof dat ze wakker konden blijven tot ze thuis waren. Voor vrachtwagenchauffeurs liggen deze percentages hoger, 62 procent had wel eens moeite de ogen open te houden en maar liefst 20 procent viel in slaap achter het stuur in het afgelopen jaar.

Wat is de rol van vermoeidheid bij ongevallen?

Volgens het SWOV, de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid, mag bij het ontstaan van verkeersongevallen de rol van vermoeidheid bij bestuurders niet worden onderschat. Vermoeidheid speelt dus zeker een rol bij het ontstaan van verkeersongevallen, maar in hoeverre het heeft bijgedragen aan een ongeluk moeilijk te zeggen. Anders dan bij het gebruik van alcohol of van medicijnen of drugs bijvoorbeeld, is het niet objectief te meten. Volgens politie­rapporten is bij 1 tot 4 procent van het totaal aantal geregistreerde verkeersongevallen vermoeidheid een belangrijke factor geweest. Bij minder dan 0,5 procent van de geregistreerde ernstige ongevallen was de belangrijkste oorzaak vermoeidheid.

Politierapporten zijn echter niet geheel betrouwbaar omdat ze het probleem waarschijnlijk onderschatten. Mensen zullen niet zomaar zeggen dat ze sterk vermoeid waren of in slaap waren gevallen ten tijde van het ongeval uit schaamte. Daar komt nog bij dat na het ongeval de vermoeidheidsverschijnselen zijn verdwenen door een adrenalinekick. We kunnen er daarom ook vanuit gaan dat vermoeidheid een veel belangrijkere rol speelt bij ongelukken dan uit veel studies blijkt. Afhankelijk van of een onderzoek vragenlijstonderzoek of diepteanalyses van ongevallen doet komt men dan ook tot heel verschillen conclusies over de rol van vermoeidheid bij verkeersongevallen. Dit is bijvoorbeeld te zien bij de onderzoeken van Van Schagen, 2003; SafetyNet, 2009; Davidse et al., 2011; Davidse, 2011. 

Welke maatregelen tegen vermoeidheid moet de samenleving nemen?

Er zijn veel maatregelen die de samenleving, de overheid en bedrijven moeten nemen om het aantal verkeersslachtoffers te doen dalen. Vrachtwagenchauffeurs zeggen vaker dan particuliere bestuurders dat ze bij vermoeidheid stoppen met rijden om te rusten of te slapen. Zij hebben daar ook recht op volgens de wet op rij- en rusttijden. Transportbedrijven moeten het werk echter ook zo inplannen dat een chauffeur zich ook daadwerkelijk aan de regels kan houden, iets wat niet altijd gebeurt. Een zekere controle op de transportbedrijven is daarvoor nog afwezig. Daarnaast zou er meer moeite gedaan kunnen worden om chauffeurs in te lichten over de oorzaken en gevolgen van vermoeidheid. Ook de persoonlijke verantwoordelijkheid en levensstijl van chauffeurs spelen een rol en kan af en toe gecontroleerd worden. Tot slot zou screenen van chauffeurs op slaapstoornissen een uitkomst bieden om het aantal ongevallen omlaag te brengen.

Het is, in tegenstelling tot bijvoorbeeld voor alcohol en drugs, echter heel moeilijk om een wettelijke grens te stellen aan de mate van vermoeidheid waarmee particuliere bestuurders nog aan het verkeer mogen deelnemen op een manier die voor de politie te handhaven is. In tegenstelling tot beroepschauffeurs kan deze groep niet via wetgeving op het gebied van rij- en rusttijden bereikt worden. Voorlopig zijn de maatregelen op particuliere bestuurders nog vooral gericht op voorlichting. Hiermee kan ten minste het besef van de invloed van vermoeidheid op de verkeersveiligheid worden vergroot, een voorwaardelijke, zij het op zichzelf zeker niet afdoende stap op weg naar gedragsverandering. De landelijke campagne ‘Word geen slaaprijder’ die tussen 2008 en 2011 is gevoerd, is hiervan een voorbeeld.

Naast oplossingen die direct met automobilisten te maken hebben, kan ook gedacht worden aan bijvoorbeeld wegenbouw. Ribbelmarkering aan de kanten van de weg kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat een slapende chauffeur door de schok wordt gewekt voordat hij daadwerkelijk van de weg af rijdt. Daarnaast zijn bermbeveiliging en obstakelvrije zones naast de weg van groot belang om de gevolgen van het typische vermoeidheids­ongeval, het van de weg raken, te beperken.  In de toekomst zullen technologische hulpmiddelen oplossingen kunnen bieden.  Een voorbeeld hiervan is het experimentele Lane Departure Warning Systems, zulke hulpmiddelen zullen nodig zijn tot de eerste echte zelfrijdende auto verschijnt.